Speech Olaf Sleijpen - Samen door de deur: gelijkheid en gezonde overheidsfinanciën

Datum: 10 oktober 2023
Spreker: Olaf Sleijpen
Locatie: KHMW Wim Drees seminar

Laat me beginnen met een open deur in te trappen: de inflatie is vandaag hoger dan gewenst en dit raakt niet iedereen op dezelfde manier.

Inflatie maakt het leven duurder voor iedereen. Maar de ene hoeft er geen boterham minder om te eten, terwijl de andere dat wel moet. De ene kan dan nog makkelijk de energierekening betalen, terwijl de andere de verwarming lager moet zetten. De ene ondervindt dan nagenoeg geen stress van de hogere prijzen, dankzij een comfortabele financiële buffer, terwijl de andere zich ernstig zorgen maakt, want er is geen of slechts een kleine buffer.

Kortom, hoe lager je inkomen, hoe meer je inflatie voelt. Dat zie je duidelijk op dit plaatje.

Inflatie herverdeelt ook vermogen en schuld. Maar het doet dat ongevraagd. Zonder enig democratisch debat.

Zo holt inflatie de waarde van besparingen en beleggingen uit – waardoor, onder meer, gepensioneerden geraakt worden. En zo daalt met inflatie ook de reële waarde van schulden – waar de overheid dan weer van kan profiteren. We zien bijvoorbeeld dat de overheidsschuld als percentage van het nationaal inkomen, gedaald is de afgelopen jaren, ondanks steun naar aanleiding van de pandemie en de gestegen energieprijzen.

Dus hoewel we het vandaag voor een stuk over herverdeling zullen hebben, zal niemand van ons aan inflatie denken als een goed middel hiervoor.

Dus hier is nog een open deur: de inflatie moet zo snel mogelijk onder controle gebracht worden. Dat wil zeggen: terug naar twee procent.

Dit is precies wat de Europese Centrale Bank (ECB) in de eurozone probeert te doen – door nu al geruime tijd, stap voor stap, de rente te verhogen.

Hierdoor remt ze de prijsstijgingen af.

Wat hierdoor ook gebeurt, is dat de economie afkoelt. En we weten dat mensen dan hun baan kunnen verliezen of bedrijven de deuren moeten sluiten. Maar we weten ook dat de negatieve gevolgen van hoge inflatie uiteindelijk nog fnuikender zijn voor een economie.

Op dit moment vertaalt de afkoeling van de economie zich trouwens niet een-op-een naar banenverlies of faillissementen. Door de structurele krapte op de arbeidsmarkt, is de werkloosheid historisch laag in Nederland. En het aantal faillissementen is nog steeds veel lager dan in 2019, het jaar voor de pandemie toesloeg.

Maar economen kijken al wel langer naar meer dan banen en bedrijven. Voor economen valt welvaart vandaag niet zomaar een-op-een samen met economische groei. Welvaart is een ruimer begrip. En omvat bijvoorbeeld ook de opwarming van het klimaat.

Tot voor een paar jaar stond die opwarming, het toenemend aantal overstromingen en hittegolven, en de gevolgen van het gebruik van fossiele brandstoffen niet op de agenda van centrale banken.

Onterecht. Zo bleek al snel.

De afgelopen jaren, bijvoorbeeld, onderzocht DNB, als een van de eerste centrale banken ter wereld, de gevolgen van klimaatopwarming en van het klimaatbeleid voor de financiële sector en de economie als geheel.

De conclusie laat zich niet duidelijker formuleren: klimaatopwarming heeft in veel gevallen een opwaarts effect op inflatie. De mate waarin kan verschillen en is afhankelijk van het gevoerde klimaatbeleid. De verwachting is dat klimaatopwarming inflatie in elk geval volatieler zal maken – bijvoorbeeld doordat extreem weer vaker zal leiden tot voedselprijsschokken.

En dan kan ik weer een open deur intrappen: de taak voor centrale banken wordt er dan niet makkelijker op. Bij kortstondige prijsschommelingen grijpen we niet meteen in. Maar bij persistentere inflatieschokken zeker wel.

Wat brede welvaart betreft, kijkt DNB sinds kort ook naar bredere kwetsbaarheden van huishoudens. Dat is het laatste rapport dat u ziet op deze slide.

We kijken dan niet alleen naar financiële kwetsbaarheden, zoals een laag inkomen of problematische schulden. Maar ook naar het bredere plaatje, zoals de kwaliteit van iemands woning, of de kwaliteit van de buurt waar iemand woont: is de buurt veilig, is de buurt kwetsbaar voor hittestress of wateroverlast. En zo meer.

En wat leerden we? Dat bij een beperkte groep van mensen in Nederland veel verschillende vormen van kwetsbaarheid samenkomen.

Deze groep mensen ligt niet alleen wakker van de harde centen, maar even goed van de zorgen om lijf en leed. En dat kan leiden tot onvrede, protesten en politieke instabiliteit. En ook tot financiële instabiliteit.

Hier moet dus iets aan gebeuren.

Maar om nou eens geen open deur in te trappen: beleid gericht op de energietransitie of op een gelijkere samenleving leidt niet automatisch tot slechtere overheidsfinanciën. Sterker nog, gezonde overheidsfinanciën zijn een randvoorwaarde voor brede welvaart. Want zo creëren we ruimte om de uitdagingen van de toekomst op te vangen.

Stel je eens voor dat de prijs voor brede welvaart inderdaad slechtere overheidsfinanciën zouden zijn.

Dan krijg je vragen over de schuldhoudbaarheid van Nederland, met als mogelijk gevolg nog grotere welvaartskosten. Zoals we bijvoorbeeld in Griekenland zagen.

Of dan wordt de rekening van vandaag doorgeschoven naar de generatie van morgen. En dan krijg je spanningen tussen de generaties. Wat nu al een zorg is, door de vergrijzing en de oplopende zorgkosten. En wat ook terugkomt in het klimaatdebat.

De Nederlandse overheid heeft de laatste jaren op te ruime voet geleefd. En zonder bijsturing ligt het overheidstekort de komende jaren te dicht bij de Europese norm van drie procent. En dan is er mogelijks geen ruimte meer om schokken op te vangen. Terwijl juist in goede tijden buffers zouden moeten worden opgebouwd voor slechtere tijden.

Bovendien heeft de overheid, door de geldkraan open te zetten in economisch goede tijden, de inflatie verder aangewakkerd.

We staan nu kort voor de Tweede Kamer verkiezingen. Het volgende kabinet gun ik dan ook een duidelijke visie op de Nederlandse economie en samenleving, én ook de economische wijsheid dat hiervoor schaarse middelen moeten worden verdeeld. Want ‘regeren’ is ‘keuzes maken’.

Ik hoop dan ook dat de adviezen van de Studiegroep Begrotingsruimte, waar DNB lid van is, niet voor een gesloten deur stranden. En dat het volgende kabinet een budgettaire koerscorrectie zal maken door structureel 17 miljard euro te besparen.

Deze besparingen betekenen niet per se lagere uitgaven. Ze kunnen ook via hogere lasten lopen.

Ook hoop ik dat het volgende kabinet kritisch kijkt naar de historisch ongekende onderuitputting van de begroting. Nooit eerder werd er meer geld beloofd dan we realistisch kunnen uitgeven. Ook dit biedt wellicht ruimte om de besparingen te realiseren.

Maar goed, dit zijn uiteindelijk – alweer een open deur! – keuzes die de politiek moet maken.

En zo is het ook aan de politiek om te bepalen hoe zij inzet op bestaanszekerheid. Dit is inmiddels een gevleugeld begrip geworden en een belangrijk thema in de verkiezingscampagne. En zo sluit ik, tot slot, weer aan bij waar ik mee begon – de gevolgen van inflatie.

De afgelopen jaren hebben we gezien dat huishoudens die op het minimum zitten al snel in de problemen raken als hun uitgaven plotseling stijgen zonder dat hun lonen meestijgen. Deze huishoudens hebben immers geen of een beperkte buffer om op terug te vallen. En het kabinet nam dan wel compensatiemaatregelen, de impact ervan op de overheidsbegroting was groot. Het is dan ook van belang dat mensen in de basis voldoende kunnen rondkomen. Zo wordt de financiële weerbaarheid van mensen vergroot en kan tegelijk al te veel ad hoc of ongericht overheidsbeleid worden voorkomen.

Uiteindelijk levert werken, betaald of onbetaald, en naar vermogen, de meeste welvaartswinst op voor iedereen.

De Commissie Sociaal Minimum benadrukt in haar tweede rapport het belang hiervan. En adviseert om zoveel mogelijk mensen met afstand tot de arbeidsmarkt aan het werk te helpen. En net zoals de Commissie Sociaal Minimum roep ook ik op om lessen te trekken uit het verleden. En dus niet opnieuw te kiezen voor een activeringsbeleid op basis van alleen maar strenge voorwaarden, zoals een sollicitatie- of verhuisplicht. Mensen die dat nodig hebben, moeten ook ondersteund worden in hun zoektocht naar werk.

Zo meteen zetten we de discussie verder onder leiding van Barbara. En natuurlijk hoop ik dat we niet met ons allen open deuren gaan intrappen. Maar wel dat we van elkaar ideeën horen over hoe we voor zoveel mogelijk mensen in Nederland zoveel mogelijk deuren kunnen openen.

Dank u.