De echte prijs van betaalgemak 

Toen onze grootouders onze leeftijd waren, konden ze het zich waarschijnlijk niet voorstellen. Dat je een kar vol boodschappen kan betalen door je pols tegen een kastje te houden, of dat je een paar schoenen in termijnen kan betalen zonder dat het je een cent rente kost. Betalen is makkelijker dan ooit. Dat klinkt positief, maar er kleven donkere kanten aan meer betaalgemak.   

Want de klikkende en swipende consument verliest stilaan het gevoel van de waarde van geld. En wie onbewust geld uit blijft geven totdat er geen geld meer op de bankrekening staat, maakt zichzelf onnodig kwetsbaar voor allerlei problemen, weet Melanie Weeda. Zij is coach bij Socialdebt, een stichting die jongvolwassenen tot 27 jaar helpt met hun schulden. 

Frictieloos  

De stichting neemt de schuld over, maakt afspraken met schuldeisers en helpt ondertussen de jongere in kwestie met geld om te gaan. De stichting begeleidt ongeveer 200 jongeren, maar komt handen tekort. Er is genoeg werk, mede met dank aan wat in de betaalsector eufemistisch ‘frictieloos betalen’ wordt genoemd. Dat is de verzamelnaam voor de techniek die betalen makkelijker en sneller maakt.  

‘Jongeren geven vaker en makkelijker meer geld uit dan er binnenkomt, mede vanwege het gemak waarmee je tegenwoordig dingen afrekent’, zegt Weeda, die bij DNB op een thema-avond over het onderwerp spreekt. 'Door even je telefoon tegen een apparaat te houden, heb je veel minder actief door dat je geld uitgeeft. Voor jongeren kan dat een valkuil zijn. Pas als betalen niet meer kan omdat hun rekening leeg is, realiseren jongeren zich dat ze te ver zijn gegaan. Maar dan is het vaak te laat.’  

Valkuil  

Nog zo’n valkuil: Buy Now Pay Later, oftewel spullen kopen op afbetaling. Je betaalt vaak in drie termijnen, rentevrij, bekende voorbeelden van BNPL-aanbieders zijn Klarna en Riverty. ‘Als je even geen groot bedrag kan missen, maar toch iets duurs wilt kopen, lijkt het een ideale oplossing’, zegt ze.   

'Veel jongeren vergeten dat ze het geld voor de eerste aflossing een maand later wel op hun rekening moeten hebben. Ze denken dat komt later wel.’ Jongeren hebben vaak geen instinctief overzicht van wat er uitgaat en binnenkomt, in tegenstelling tot eerdere generaties. ‘Je ziet tegenwoordig niet meer wat je uitgeeft. Als jij een briefje van 50 in je portemonnee hebt, zie je wat er overblijft als je iets koopt en wat je daar nog mee kunt doen’, zegt ze.   

Instinctief leren budgetteren  

Jongeren die nu hun eerste financiële stappen zetten, hebben dat overzicht nooit leren ontwikkelen. ‘Ze blijven nu vaak gewoon uitgeven tot hun saldo op nul staat.’ Als er dán een factuur van de zorgverzekering of de gemeente moet worden betaald, ontstaat er een probleem. ‘Dat kan snel escaleren. Als je een factuur lang genoeg laat liggen, komen er aanmaningskosten bij en voor je het weet, krijg je brieven van de deurwaarder. Als dat gebeurt, handelen mensen niet meer rationeel en vaak maken ze beslissingen waar ze spijt van krijgen. Geld lenen om rekeningen te betalen bijvoorbeeld.’  

SMS-jes 

Zijn wij in het tijdperk van frictieloos betalen dan gedoemd om slaven te worden van onze eigen koopdrang? Dat hoeft niet. Technologie kan een handje helpen om ons meer verantwoord geld uit te laten geven. Toezichthouder Autoriteit Financiële Markten (AFM) experimenteerde in 2024 met SMS-berichten voor klanten die iets via BNPL hadden gekocht.   

Eén groep mensen kreeg op gezette tijden een SMS-je met een herinnering om te betalen. Een andere groep ontving niets. De eerste groep kwam 20% vaker zijn verplichtingen na dan de groep die niets hoorde. Weeda geeft zelf als goed voorbeeld de betaalapp van de bank ING.   

Voorkomen in plaats van genezen 

De app laat mensen ‘vooruit’ kijken, zodat ze op tijd weten welke rekeningen ze de komende weken kunnen verwachten. Op basis daarvan kunnen ze hun uitgaven zo plannen dat er genoeg geld op hun bankrekening staat voor de vaste lasten en andere rekeningen.  

Eén nadeel: mensen moeten die ‘voorspellingen’ zelf aanzetten. ‘Lang niet elke 18-jarige doet dat’, zegt Weeda. Moeten banken en andere betaaldienstverleners dit dan misschien verplicht wel doen? Weeda twijfelt. ‘Waarschuwingen en SMS-jes van de bank zullen mensen alleen maar ervaren als ‘betuttelend’.’   

Ze denkt dat goede voorlichting veel beter werkt, door ouders of vanuit het onderwijs. ‘Leer jongeren budgetteren, overzichten maken, dan voorkom je deze problematiek in plaats van dat je achteraf moet genezen.’  

Wetenschap  

Dat betaalgemak betaalproblemen in de hand kan werken, is wetenschappelijk bewezen. In 2024 deden DNB’ers Carin van der Cruijsen en Marie-Claire Broekhoff onderzoek naar ‘betaalpijn’, oftewel het ongemak dat mensen ervaren bij het afrekenen. Hoe groter het ongemak, des te meer moeite doen mensen om het te vermijden. Met andere woorden, betaalpijn zet een natuurlijke rem op geld uitgeven.  

Het gros van de consumenten ervaart de grootste pijn als ze contant betalen. Factoren zoals de hoogte van het bedrag, leeftijd en het doel van de uitgave beïnvloeden de mate van pijn ook. Zo doet betalen voor een avondje in een restaurant voor veel mensen minder ‘pijn’ dan betalen voor het onderhoud van de auto. Contactloos betalen, pinnen en overschrijven wordt over het algemeen als minder pijnlijk ervaren.  

Betaalfraude  

Twee andere DNB’ers, Ellen Naudts en Jorgen Eijlander constateren ook dat meer betaalgemak mensen juist minder bewust maakt van betalen. Dat leidt niet alleen tot onnodige uitgaven, maar kan consumenten ook makkelijker vatbaar maken voor betaalfraude.  

Net als Weeda erkennen zij dat goede voorlichting belangrijk is om mensen scherp te houden bij het doen van betalingen, maar ook dat fraudeurs misbruik kunnen maken van frictieloos betalen. Veilig gebruik kunnen maken van meer betaalgemak staat voorop. Banken, andere betaaldienstverleners en winkeliers hebben wat hen betreft een zekere zorgplicht tegenover hun klanten. Dat houdt in dat er een goede balans moet zijn tussen betaalgemak, persoonlijk welzijn en de veiligheid van betalen. Een beetje ‘frictie’ is wat hen betreft helemaal niet zo erg in het tijdperk van frictieloos.